*भारतातील पहिल्या मुस्लिम महिला शिक्षिका आणि समाज सुधारक --"फातिमा शेख"*

 

*डॉ. रेश्मा शेख-इंदापूर*

फ़ातिमा शेख़

        (पहिल्या मुस्लीम महिला शिक्षिका)

जन्म : 9 जानेवारी, 1831

                       (पुणे, महाराष्ट्र)

मृत्यू : 9 आॕक्टोबर 1900                                                                                                कर्म भूमि : भारत

कार्यक्षेत्र : समाज सेवा

प्रसिद्धि : समाजसेविका

*विशेष :* समाजसुधारक ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्यासमवेत त्यांनी त्‍यांच्‍या मुलांच्‍या शिक्षणासाठी एक शाळा स्‍थापन केली. सन 1948 मध्ये ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी उस्मान शेख आणि त्यांची बहीण फातिमा शेख, यांच्या घरी एक शाळा उघडली.                                                                 फातिमा शेख या पहिल्या मुस्लिम महिला शिक्षिका मानल्या जातात. त्यांनी समाजसुधारक ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्यासोबत काम केले.  फातिमा शेख यांनी घरोघरी जाऊन मुस्लीम समाज आणि दलित समाजासाठी स्वदेशी वाचनालयात शिकण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. या कामासाठी त्यांना अनेकवेळा प्रचंड विरोध सहन करावा लागला, मात्र शेख व त्यांचे सहकारी ठाम राहिले.  फातिमा शेख यांनी शैक्षणिक क्षेत्रात महत्त्वाचे योगदान दिले.

 *परिचय*

फातिमा शेख यांचा जन्म 9 जानेवारी 1831 रोजी पुणे, महाराष्ट्र येथे झाला. त्यांनी सहकारी समाजसुधारक ज्योतिबा राव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्यासोबत 1848 मध्ये स्वदेशी वाचनालयाची स्थापना केली, ही भारतातील मुलींसाठीची पहिली शाळा होती. फातिमा शेख त्यांचा भाऊ उस्मान यांच्यासोबत राहत होत्या आणि खालच्या जातीतील लोकांना शिक्षण देण्याचा प्रयत्न केल्यामुळे फुले जोडप्याला बहिष्कृत केल्यावर भावंडांनी फुले यांच्यासाठी त्यांचे घर उघडले. देशी वाचनालय शेखांच्या छताखाली उघडले. येथे सावित्रीबाई फुले आणि फातिमा शेख यांनी वर्ग, धर्म किंवा लिंगाच्या आधारावर शिक्षणापासून वंचित राहिलेल्या दलित आणि मुस्लिम महिला आणि मुलांना शिकवले.

ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्याप्रमाणेच फातिमा शेख यांनीही देशातील प्रत्येक घटकापर्यंत शिक्षण पोहोचवण्याची जबाबदारी उचलली आणि या उपक्रमात त्यांना अनेकांनी साथ दिली. फातिमा शेख वंचित घटकातील मुलांना वाचनालयात अभ्यासासाठी बोलवत असत. या काळात त्यांचा मार्ग सोपा नव्हता पण त्यांनी आपल्या मार्गात येणाऱ्या प्रत्येक अडथळ्यांना सामर्थ्याने तोंड दिले आणि आपल्या कार्यात कोणताही अडथळा येऊ दिला नाही.

 *शाळेची स्थापना*

फातिमा शेख या आधुनिक भारतातील पहिल्या मुस्लिम महिला शिक्षकांपैकी एक होत्या आणि त्यांनी दलित मुलांना शाळेत शिकवायला सुरुवात केली. ज्योतिबा आणि सावित्रीबाई फुले यांनी फातिमा शेख यांच्यासोबत दलित समाजात शिक्षणाचा प्रसार करण्यासाठी काम केले. फातिमा शेख आणि सावित्रीबाई फुले यांनी महिला आणि अत्याचारित जातीतील लोकांना शिक्षण देण्यास सुरुवात केली. त्याला स्थानिक लोकांनी धमकावले. त्यांच्या कुटुंबीयांनाही लक्ष्य करण्यात आले. त्यांना त्यांची सर्व कामे थांबवण्याचा किंवा घर सोडण्याचा पर्याय देण्यात आला. त्यांनी स्पष्टपणे घर सोडण्याचा पर्याय निवडला.

 फुले दाम्पत्याला त्यांची जात, त्यांचे कुटुंब आणि समाजातील सदस्यांनी पाठिंबा दिला नाही. आजूबाजूच्या सर्वांनी त्यांना सोडून दिले. त्यानंतर फुले दाम्पत्याने उस्मान शेख या मुस्लिम व्यक्तीच्या घरात आश्रय घेतला आणि त्यांची शैक्षणिक स्वप्ने पूर्ण केली. उस्मान शेख हा पुण्यातील गंजपेठ येथे राहत होता. उस्मान शेख यांनी फुले दाम्पत्याला आपले घर देऊ केले आणि आवारात शाळा चालविण्याचे मान्य केले. 1848 मध्ये उस्मान शेख आणि त्यांची बहीण फातिमा शेख यांच्या घरी शाळा सुरू झाली.

 *सावित्रीबाईंना साथ*

पुण्यातील सवर्ण लोक फातिमा आणि सावित्रीबाई फुले यांच्या विरोधात होते आणि सामाजिक अवमानामुळे त्यांना रोखण्याचे प्रयत्न झाले यात काही नवल नव्हते. फातिमा शेख यांनीच सावित्रीबाईंना शक्य तितक्या प्रकारे पाठिंबा दिला. फातिमा शेख यांनी सावित्रीबाई फुले यांच्यासोबत याच शाळेत शिकवायला सुरुवात केली. सावित्रीबाई आणि फातिमा यांच्यासोबत सगुणाबाई होत्या, त्या नंतर शिक्षण चळवळीतल्या आणखी एका नेत्या बनल्या. फातिमा शेख यांचे भाऊ उस्मान शेख यांनाही ज्योतिबा आणि सावित्रीबाई फुले यांच्या चळवळीतून प्रेरणा मिळाली. त्या काळातील संग्रहांनुसार, उस्मान शेख यांनीच आपली बहीण फातिमा हिला समाजात शिक्षणाचा प्रसार करण्यासाठी प्रोत्साहन दिले.

*गुगल डूडल*गुगल अनेकदा अनेक प्रसिद्ध व्यक्तींच्या जयंती विशेष डूडलद्वारे साजरे करते. 9 जानेवारी 2022 रोजी, Google ने प्रसिद्ध शिक्षिका आणि स्त्रीवादी आयकॉन फातिमा शेख यांच्या 191 व्या जयंतीनिमित्त एक विशेष डूडल तयार केले. फातिमा शेख यांचा जन्म ९ जानेवारी १८३१ रोजी पुण्यात झाला.  फातिम शेख या देशातील पहिल्या मुस्लिम महिला शिक्षिका मानल्या जातात.  त्या एक महान समाजसुधारक देखील होत्या, ज्यांनी समाजाच्या उन्नतीसाठी अनेक पावले उचलली. फातिमा शेख यांच्या जयंतीनिमित्त, Google ने सांगितले की, त्यांनी त्यांचे सहकारी समाजसुधारक ज्योतिराव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्यासमवेत 1848 मध्ये स्वदेशी वाचनालयाची स्थापना केली, ही भारतातील मुलींसाठीची पहिली शाळा आहे.                   

         *संकलन*

 *डॉ. रेश्मा नौशाद शेख*